Người dân chạy lụt tại Nepal, tháng 10/2025 (Ảnh: AFP)
Trong mỗi cơn bão, trận lũ hay đợt hạn hán, người nghèo luôn là nhóm chịu thiệt hại nặng nề nhất.
Người nghèo trong cuộc chiến khí hậu
Người nghèo là đối tượng có ít tài sản hơn, sống trong những điều kiện dễ bị tổn thương, có ít cơ hội tiếp cận thông tin, dịch vụ và hỗ trợ mỗi khi đối mặt với những thảm họa thiên nhiên. Những con số và câu chuyện trên khắp thế giới đang minh chứng cho một sự thật đau lòng: thiên tai ngày càng dữ dội, cuộc sống người nghèo ngày càng mong manh.
Theo các báo cáo quốc tế gần đây, tần suất và cường độ của các thảm họa khí hậu đang tăng nhanh. Ở Nam Á, khu vực có hàng trăm triệu người sống phụ thuộc vào nông nghiệp quy mô nhỏ, lũ lụt và bão nhiệt đới xảy ra với mật độ ngày càng dày đặc, phá hủy nhà cửa, mùa màng và hạ tầng cơ bản.
Hãng tin AP đã ghi nhận trong năm 2025, nhiều tỉnh ở Bangladesh và Pakistan bị ngập sâu hàng mét trong suốt nhiều tuần, khiến hàng trăm nghìn người mất nhà cửa và sinh kế. Những người này vốn đã sống trong điều kiện nghèo nàn, lại tiếp tục rơi vào cảnh “nghèo cùng cực”.
Ở cấp độ toàn cầu, Ngân hàng Thế giới cho biết, 26 quốc gia nghèo nhất hành tinh đang ở tình trạng tài chính tồi tệ nhất kể từ năm 2006. Khi ngân sách công eo hẹp và nợ công tăng, các chính phủ khó có thể đầu tư vào hệ thống phòng chống thiên tai, bảo hiểm nông nghiệp hay cơ sở hạ tầng chống lũ. Điều đó khiến người dân – đặc biệt là nhóm nghèo – phải tự xoay xở trong những thảm họa mà họ không có khả năng kiểm soát.
Những gia đình bị mất nhà cửa do lũ lụt được bố trí chỗ ở tạm thời trong một trại sơ tán tại tỉnh Syndh – Pakistan, tháng 10/2025 (Ảnh: AFP)
Mặt khác, ở một số quốc gia đang phát triển, cơ chế còn khiến người nghèo dễ bị tổn thương có thể nhìn thấy rõ ở nhiều cấp độ. Trước hết là vấn đề nơi ở và cơ sở vật chất. Những người có thu nhập thấp thường phải sinh sống ở vùng nguy hiểm hơn, như các khu vực thấp trũng, ven sông, sườn đồi dễ sạt lở hay khu ổ chuột. Nhà cửa của họ thường tạm bợ, thiếu nền móng kiên cố, không thể chống chịu được với sức gió hoặc nước lớn. Khi bão hoặc lũ xảy ra, thiệt hại vật chất của họ có thể ít hơn so với người giàu tính theo giá trị tuyệt đối, nhưng hậu quả lại lớn hơn nhiều vì họ không có khả năng khôi phục.
Đơn cử như ở Bangladesh hay Pakistan, các hộ khá giả có thể nâng nền nhà hoặc xây tường bao để chống lũ, trong khi hộ nghèo không có lựa chọn nào khác ngoài việc chịu ngập. Sau thiên tai, họ mất nhà, mất tài sản, mất cả phương tiện sản xuất và vốn đã nghèo lại càng nghèo hơn.
Khía cạnh kinh tế là điểm yếu thứ hai. Người nghèo thường không có khoản tiết kiệm hay bảo hiểm để phòng rủi ro, cũng như không dễ tiếp cận nguồn tín dụng hợp pháp. Sau thảm họa, họ buộc phải vay nặng lãi hoặc bán tài sản, đất đai, gia súc để tồn tại. Đối với nông dân nghèo, chỉ một vụ mùa thất bát vì hạn hán hoặc lũ lụt có thể xóa sạch thành quả lao động của cả năm, khiến họ rơi vào vòng xoáy nợ nần. Ngân hàng Thế giới và Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên hợp quốc (FAO) đều ghi nhận rằng tổn thất về sinh kế đối với người nghèo thường kéo dài nhiều năm sau thiên tai, không chỉ trong giai đoạn cấp cứu ban đầu.
Ngoài ra, yếu tố thể chế và quy hoạch đô thị cũng góp phần làm trầm trọng hơn tình hình. Các khu dân cư nghèo ở ngoại vi thành phố thường không được quy hoạch hạ tầng thoát nước, không có hệ thống cảnh báo sớm hay kế hoạch di tản. Khi bão đến, họ gần như không có thông tin và không có chỗ trú ẩn an toàn. Ở nhiều nước đang phát triển, khoảng cách giữa chính sách quốc gia và năng lực thực thi ở địa phương rất lớn, khiến các chương trình phòng chống thiên tai khó đến được với nhóm dễ bị tổn thương nhất.
Sau thiên tai, tình trạng thiếu nước sạch, thiếu lương thực, dịch bệnh và vệ sinh kém khiến người nghèo dễ mắc bệnh, trong khi họ cũng là nhóm ít có điều kiện tiếp cận y tế. Những cú sốc tinh thần vì mất người thân, mất nhà cửa, cộng với áp lực kinh tế, thường dẫn đến các vấn đề tâm lý nghiêm trọng.
Người nghèo là những người dễ bị tổn thương nhất trong thiên tai (Ảnh: AFP)
Ở cấp cộng đồng, thiên tai còn phá vỡ các mạng lưới hỗ trợ xã hội vốn mong manh giữa người cho vay – người giúp đỡ, thậm chí cả sự đoàn kết. Các nghiên cứu thực địa ở Pakistan hay Philippines đều cho thấy sau mỗi trận lũ lớn, nhóm phụ nữ và trẻ em trong các hộ nghèo chịu tác động tâm lý và sức khỏe nhiều nhất, đồng thời ít được tham gia vào quá trình ra quyết định phục hồi sau thiên tai.
Ở châu Âu và Trung Á, nơi có hệ thống hạ tầng và phúc lợi tốt hơn, nghiên cứu của World Bank cho thấy dù thiệt hại vật chất của người giàu có thể cao hơn, “thiệt hại phúc lợi” – tức khả năng duy trì cuộc sống, thu nhập và sức khỏe của người nghèo lại nặng nề hơn nhiều. Một hộ gia đình có thu nhập thấp mất đi căn hộ duy nhất sẽ khó khôi phục hơn rất nhiều so với hộ giàu mất một phần tài sản đầu tư.
Ở El Salvador, phân tích của Ngân hàng Thế giới chỉ ra rằng nhóm “dễ rơi vào hộ nghèo” – những người chưa hẳn nghèo nhưng chỉ cần gặp một thảm họa là có thể rơi xuống đáy – đông hơn nhóm nghèo hiện tại.
Bảo vệ người nghèo – thước đo đạo đức của thời đại khí hậu cực đoan
Để giảm thiểu tình trạng này, các chuyên gia quốc tế nhấn mạnh, cần kết hợp các chính sách ứng phó ngắn hạn với chiến lược dài hạn về phát triển bền vững.
Thứ nhất, đầu tư cho phòng ngừa rủi ro thiên tai phải được xem là ưu tiên quốc gia. Theo tổ chức Give2Asia, mỗi USD đầu tư cho phòng chống thiên tai có thể tiết kiệm đến 7 USD chi cho khắc phục hậu quả. Việc xây dựng đê bao, hệ thống thoát nước, trồng rừng ven biển hay củng cố nhà ở cho người nghèo có hiệu quả gấp nhiều lần so với các chiến dịch cứu trợ sau bão.
Thứ hai, cần áp dụng chính sách hỗ trợ có mục tiêu, tập trung vào các cộng đồng có nguy cơ cao nhất. Dữ liệu địa phương chi tiết giúp xác định ai đang sống trong vùng nguy hiểm, qua đó chính quyền có thể ưu tiên hỗ trợ tín dụng, bảo hiểm, đào tạo kỹ năng ứng phó và tái định cư. Việc xây dựng hệ thống bảo trợ xã hội linh hoạt cho phép mở rộng trợ cấp nhanh chóng sau thiên tai là giải pháp được nhiều chuyên gia của Liên hợp quốc khuyến nghị.
Thứ ba, năng lực thể chế và sự tham gia của cộng đồng là nền tảng không thể thiếu. Chính quyền cấp xã, huyện cần có kế hoạch ứng phó khẩn cấp, quy hoạch đô thị và nông thôn phải tính đến yếu tố rủi ro khí hậu. Người dân cần được đào tạo kỹ năng sơ tán, ứng phó, cứu hộ. Cộng đồng địa phương, nếu được huy động đúng cách, chính là lực lượng phản ứng nhanh và hiệu quả nhất khi thảm họa xảy ra.
Hội Chữ thập đổ Myanmar hỗ trợ người dân trong thảm họa động đất hồi tháng 3/2025 (Ảnh: AFP)
Ngoài ra, vấn đề công bằng khí hậu cần được đặt ở tầm quốc tế. Các nước giàu – những quốc gia có lượng phát thải lớn nhất – cần chia sẻ trách nhiệm tài chính trong việc hỗ trợ các nước nghèo đang gánh hậu quả nặng nề nhất của biến đổi khí hậu. Các cơ chế như Quỹ Mất mát và Thiệt hại (Loss and Damage Fund) của Liên hợp quốc cần được thực thi mạnh mẽ hơn, hướng đến việc hỗ trợ thích ứng và tái thiết bền vững.
Không thể bỏ qua vai trò của truyền thông và giáo dục cộng đồng. Thông tin kịp thời, minh bạch và dễ hiểu giúp người dân chuẩn bị tốt hơn. Việc nâng cao nhận thức về rủi ro, khuyến khích bảo hiểm nông nghiệp, bảo hiểm nhà ở và phát triển hệ thống ngân hàng vi mô có thể giúp người nghèo có “tấm đệm an toàn” khi thảm họa ập đến.
Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng khốc liệt, thiên tai không còn là điều bất ngờ hiếm hoi mà là thực tế thường trực. Nhưng thiệt hại của nó vẫn có thể được giảm bớt, nếu xã hội đầu tư đúng chỗ, không chỉ vào tường bê tông hay đê điều, mà còn vào con người, đặc biệt là những người dễ bị tổn thương nhất. Câu chuyện về người nghèo trong thiên tai, suy cho cùng, không chỉ là chuyện sinh tồn cá nhân mà là phép thử cho năng lực quản trị và lòng nhân ái của toàn nhân loại. Khi một xã hội biết bảo vệ người yếu thế nhất, nó cũng đang bảo vệ tương lai của chính mình. Thiên tai có thể không phân biệt giàu nghèo khi nó xảy ra, nhưng cách mà con người ứng xử sau đó – ai được cứu trước, ai được hỗ trợ nhiều hơn, ai có cơ hội tái thiết – lại chính là thước đo cho sự công bằng.
